İdari makamların, idari işlem, idari eylem ve idari sözleşme olmak üzere temelde üç çeşit faaliyet aracı vardır. İdarenin, kamu gücü kullanarak ve tek taraflı olarak yaptığı kesin ve yürütülmesi zorunlu işlemlere “idari işlem” denir. İdari işlemlerin hepsinde bulunması gereken beş temel unsur vardır ve bu unsurlar İYUK m.2/1 ile sayılmıştır. Yetki unsuru “kim?” sorusunun, şekil unsuru “nasıl?” sorusunun, sebep unsuru “neden?” sorusunun, konu unsuru “ne?” sorusunun ve amaç unsuru da “neden?” sorusunun cevabını vermektedir. Yetki ve şekil unsurları, idari işlemin dışsal unsurlarını oluşturur; sebep, konu ve amaç unsurları ise idari işlemin esasa ilişkin unsurlarını oluşturur.
İYUK M.2/1:İdari Dava Türleri Ve İdari Yargı Yetkisinin Sınırı:
“(1) İdarî işlemler hakkında yetki, şekil, sebep, konu ve maksat yönlerinden…”
A-YETKİ
İdari makam veya organın, kamu gücüne dayanarak işlem yapabilmesine “yetki” denir. Yetkinin mutlaka Anayasa veya kanun ile verilmesi gerekir, bu durumun temel mantığı ise yapılacak olan idari işlem ile ilgililerin haklarına müdahale edilecektir dolayısıyla kanuni olarak yetkilendirilmeyen makam veya organın, kişilerin haklarına müdahale edememesi gerekir.
Yetkinin çeşitli görünüm biçimleri vardır ancak bu görünüm biçimleri dayanağını kanundan değil; yargısal içtihatlardan alır. İdare adına irade açıklamaya yetkili kişiyi “kişi yönünden yetki” açıklar. İrade açıklayacak olan kişinin, birçok hukuki işlemde olduğu gibi idari işlemi icra ederken de fiil ehliyeti olmalıdır. Yetkilendirilen kişinin, yetkisinin kapsamını “konu yönünden yetki” açıklar. İrade açıklayacak olan kişinin, kanundan aldığı yetkilerin sınırını aşmaması gerekir. Yetkilendirilen kişinin hangi coğrafi alanda yetkili olduğunu ise “yer yönünden yetki” açıklar. Merkezi idare teşkilatına bağlı idari makamlar başta olmak üzere bazı idari makamlar tüm Türkiye çapında yetkilidir. Son olarak yetkinin kullanılabileceği zaman aralığını ise “zaman yönünden yetki” açıklar.
YETKİ SAKATLIKLARI
I-Fonksiyon Gaspı(Görev Gaspı): İdarenin, kendi görev alanına girmeyen konularda işlem yapmasıdır. Yapılan işlem “yok” hükmündedir.
II-Yetki Gaspı: İdare adına irade açıklamaya yetkilendirilmemiş kişinin, idare adına irade açıklamasıdır. Yapılan işlem “yok” hükmündedir.
III-Yetki Tecavüzü: İdare adına irade açıklamaya yetkili makamın, başka bir idari makamın yetkilendirildiği konuda işlem yapmasıdır. Yapılan işlem “iptal” edilebilir.
IV-Ağır ve Bariz Yetki Tecavüzü: İdare adına irade açıklamaya yetkili makamın, başka bir idari makamın yetkilendirildiği konuda, idari il bölümü esaslarına açıkça aykırı olarak işlem yapmasıdır. Yapılan işlem “yok” hükmündedir.
B-ŞEKİL
İdarenin, idari işlem yaparken uyması gereken usullere ve o işlemi yapması gereken yöntemlere “şekil” denir. İdari işlemlerde kural olarak “yazılı işlem” esası benimsenmektedir ancak çok istisnai bazı durumlarda “sözlü veya işaret ile işlem” yapılabilir. Sözlü işlem yapılabilmesi için mutlaka kanunun bu duruma izin vermesi gerekir. Mesela; Trafik polislerinin “dur” anlamına gelen işaret yapması sözlü veya işaret ile işleme örnek gösterilebilir.
ŞEKİL SAKATLIKLARI
I-Asli Şekil Sakatlığı: İşlemin esasını etkileyebilecek nitelikteki şekil sakatlıklarıdır. Yapılan işlem “iptal” edilebilir. Mesela; Öğrencilere verilecek disiplin cezalarında, öğrencinin savunmasının alınmaması o işlemin iptalini gerektirir.
II-Tali Şekil Sakatlığı: İşlemin esasını etkilemeyecek nitelikte olan ve ihmali caiz olan şekil sakatlıklarıdır. İşlemin iptalini gerektirmez. Mesela; Resmi törende giyilmesi gereken tören kıyafetinin, o törende giyilmemesi halinde işlemin iptali gerekmez.
C-SEBEP
İdareyi, o işlemi yapmaya sevk eden maddi olay veya hukuki işleme “sebep” denir. Her idari işlemin mutlaka bir sebebi olmalıdır, bu sebep bazı hallerde kanunda açıkça gösterilebilir; kanunda gösterilmediği durumlarda bile sebep mutlaka hukuka uygun olmalıdır.
SEBEP SAKATLIKLARI
I-Sebepsiz olarak idari işlemin yapılması halinde işlem hukuka aykırı olur.
II-Sebep ile konu unsuru arasında ölçüsüzlük varsa işlem hukuka aykırı olur.
III-Kanunda açıkça belirtilen sebeplerde, idarenin, kanundaki sebep gerçekleşmeden işlem yapması halinde işlem hukuka aykırı olur.
IV-Kanunda açıkça belirtilmeden sebeplerde, idarenin gösterdiği sebebin, o işlemi gerçekleştirmeye mahiyeti itibariyle uygun düşmemesi halinde işlem hukuka aykırı olur.
D-KONU
İdari işlemin hukuki sonucuna yani o işlemin hukuk âleminde meydana getirdiği değişikliğe “konu” denir. İdarenin kanuniliği ilkesi gereği konu unsuru, mevzuat ile mutlaka belirlenmelidir. Yapılan işlemin konusu, mevzuatta belirtilen konuya uygun olmalı, mevzuattaki konu doğru şekilde yorumlanmalı, hukuka uygun olmalı, mümkün ve meşru olmalıdır.
KONU SAKATLIKLARI
I-Kanunda sebebin açıkça gösterilmesi ve gösterilen sebebinde gerçekleşmesine rağmen idarenin, o sebebe uygun işlem yapmaması ve yanlış işlem yapması haline hukuka aykırılık vardır.
II-Mahkeme kararının uygulanmaması halinde işlem konu unsuru yönünden sakattır.
III-Geçmişe yürümeme ilkesine aykırı olarak geçmişe yürütülen işlemler konu unsuru yönünden sakattır.
IV-Ölçülülük ilkesine uyulmaması halinde işlem hukuka aykırıdır.
V-Kazanılmış haklara aykırı olarak yapılan işlemler hukuka aykırıdır.
E-AMAÇ
İdarenin, işlem yaparken, o işlemden beklediği sonuca “amaç” denir. İdarenin her işleminin mutlak ve nihai amacı “kamu yararı”dır. İdarenin kamu yararı amacının kanun ile gösterilmesine gerek yoktur çünkü idari işlemleri ile kamu düzeninin sağlanması temel amaçtır. Bazı durumlarda mevzuat ile kamu yararının yanında başka bir özel amaçta gösterilebilir; özel amaç belirtilen hallerde de idare mutlaka bu özel amaca uymalıdır.
İdari işlemde kamu yararının mevcut olup olmadığı “Ayıklama Metodu” ile tespit edilir. Ayıklama metodunun temel mantığı, hangi işlemlerin kamu yararına olmadığının belirlenmesi ve bu işlemlerin dışında kalan işlemlerde kamu yararı olduğunun varsayılmasıdır. Kişisel amaçla yapılan işlemlerde, siyasal amaçla yapılan işlemlerde ve 3.kişi yararına yapılan işlemlerde “kamu yararı” yoktur.
AMAÇ SAKATLIKLARI
I-İdarenin, yapmasının yasak olduğu bir işlemi, başka bir işlem adı altında gizleyerek yapması halinde işlem hukuka aykırıdır.
II-Kamu yararı amacı dışında işlem yapılması halinde amaç unsurunda sakatlık vardır.
hukuksall.wordpress.com 